Pastadeeg uit de zestiende eeuw

Meteen naar het recept

Twee recepten uit de Opera van Bartolomeo Scappi

Zullen we het nog maar eens met z’n allen zeggen: “Marco Polo heeft NIET de pasta vanuit China in Italië geïntroduceerd!” Gedroogde pasta bestond al in Europa voordat de goede man in 1295 terug kwam van zijn verre reizen.

Volgens sommigen kenden de oude Romeinen al pasta. Maar het is niet zo dat de Romeinse lagana en tracta zomaar gelijkgesteld kunnen worden met de latere pasta. Grocock en Grainger stellen in hun editie van De re coquinaria uit 2006 (zie bibliografie) dat laganameer weg had van de mexicaanse tortilla of Indiase chapatti dan van Italiaanse lasagnevellen (Grocock/Grainger, zie bibliografie p. 349/50). Volgens Capatti en Montanari (Italian cuisine, zie bibliografie) is gedroogde pasta in de negende eeuw door Arabieren bedacht, om als mee te nemen op hun reizen door de woestijn. Op Sicilië, dat eeuwenlang door Arabieren werd beheerst, was tegen de twaalfde eeuw een hele industrie rond gedroogde pasta ontstaan. Kooplieden uit Genua verhandelden de pasta naar het Italiaans schiereiland, en al snel werd ook daar gedroogde pasta geproduceerd. (Italian cuisine, pp. 51/52).

Op deze pagina twee recepten uit de zestiende eeuw, een voor pastadeeg met eieren, en eentje zonder eieren speciaal voor gevulde pasta. Het recept voor pasta met water staat ingebed in een recept voor tortelletti met kapoenvlees. Alleen de ingrediënten worden genoemd, iedereen wist blijkbaar uit ervaring in welke verhouding die dan moesten worden gebruikt. Hierboven staat detail van een illustratie uit de Opera van Scappi zelf, waarop een uitgerolde deeglap op een tafel ligt, met de rolstok, en op de voorgrond een kleine gekartelde pastasnijder (lijkt op de moderne pizzasnijder, maar dan dus gekarteld). Of de kok die het draaispit hanteert vrolijk zwaait of net zijn hand heeft verbrand, laat ik in het midden.

De recepten komen uit het kookboek Opera dell’arte del cucinare uit 1570 van Bartolomeo Scappi (werkzaam van 1536 tot 1570). Meer over deze illustere renaissancekok staat bij het recept voor tortelli in brodo. Op deze pagina staat hoe Scappi macaroni maakte, met heel bijzondere ingrediënten.

Pastamaken in de Middeleeuwen

Je ziet een illustratie uit een Tacuinum Sanitatis van rond 1400. Een vrouw is bezig pastadeeg te kneden, een andere vrouw houdt een soort rek vast waarop de gesneden en gestrekte spaghettislierten te drogen worden gehangen. Op dezelfde miniatuur in andere versies van het Tacuinum Sanitatis liggen die pastaslierten al op het rek. Misschien was deze miniaturist vergeten ze erbij te schilderen. Overigens lijkt mij de moderne droogmethode, waarin je de pastaslierten losjes in vogelnestjes rolt, handiger. Want je hebt wel een héle lange of hoge pan nodig om deze pasta in te koken!

De oorspronkelijke recepten

Hieronder staat een recept voor pastadeeg voor gevulde pasta (in de editie van Scully p.230, onderdeel van recept II.177), en een recept voor pasta met ei, voor tagliatelle en lasagne (Scully p.228, recept II.173). De Italiaanse tekst is geciteerd naar de facsimile-uitgave van de Opera, de Nederlandse vertaling heb ik gemaakt vóórdat de Engelse editie van Scully in 2008 verscheen. Gelukkig blijkt mijn vertaling te kloppen (ook al is hij niet mooi).
Er was één passage in deze tekst waar ik niet helemaal uitkwam: fettaccisi fuora per lo criuello il farinaccio. Dankzij de hulp van Silvia Coenen heb ik hier toch iets van kunnen maken. Het valt me op dat Anne Willan in haar vertaling van onderstaand recept (zie bibliografie p.46) deze zinsnede gewoon weglaat. Edit: in 2015 is een Nederlandse vertaling van Scappi’s kookboek verschenen van de hand van Ike Cialona (zie bibliografie), maar ik heb mijn eigen amateur-vertaling hier laten staan.

Moderne bewerking van de recepten

De hoeveelheden heb ik afgestemd op 4 personen.
Een tip: als het pastadeeg droog (kruimelig) is, moet er een beetje water bij, is het deeg te nat (plakkerig), doe er dan wat bloem bij.

Het deegrecept voor gevulde pasta, zonder eieren

250 gr gewone bloem (of bloem van harde tarwe)
½ tl zout
1 tl suiker
1 eetl boter
1 dl lauw water
2 eetl rozewater

Bereiding

Kijk voor het kneden op de pagina voor het maken van verse pasta. Daar staat ook beschreven hoe je met een moderne pastamachine het deeg uitrolt en snijdt. Deze pasta kun je gebruiken voor het maken van tortelli in brodo.

Het deegrecept voor tagliatelle en lasagne, met eieren

250 gr bloem
1 ei
4 eetl (60 cc) lauw water

Bereiding

Kijk voor het kneden op de pagina voor het maken van verse pasta. Daar staat ook beschreven hoe je met een moderne pastamachine het deeg uitrolt en snijdt. De ouderwetse methode is uitrollen op tafel met een bezemsteel. Diezelfde bezemsteel gebruik je om het bijgesneden pastavel losjes omheen te rollen, nadat je het vel met bloem hebt bestrooit om plakken te voorkomen. Dan trek je de bezemsteel uit de pastarol, en met een scherp, dun mes snijd je de de rol in repen. Smalle, dan heb je tagliatelle, bredere, dan heb je papardelle. Je kunt voor lasagne het deegvel in kleinere vellen snijden. De pasta wordt gedroogd, en de overtollige bloem (die was gestrooid tegen plakken) eraf geschud. De pasta kan worden gekookt vlak voor het opdienen.

Het koken van Scappi’s pasta

Scappi geeft niet aan of de tagliatelle in veel of weinig bouillon moet worden geserveerd, of misschien wel moet uitlekken en zonder bouillon op tafel komt. Het woord minestra in de titel van het recept betekent ‘dikke soep’ (pottagie), dus een beetje bouillon zal er wel bij zitten. Gebruik in ieder geval bouillon voor het koken. Hoewel ik niet dol ben op bouillonblokjes, vind ik het wel een idee om pasta in bouillonblokjesbouillon te koken, want die wordt troebel. Als je de tagliatelle in bouillon wilt opdienen, kun je daarvoor eventueel aparte, sterke, zelf getrokken bouillon of fond gebruiken.
Volgens Scappi kan de pasta ook in melk worden gekookt. Dit gebeurde op visdagen, als vleesbouillon taboe was. In de moderne Italiaanse keuken worden sommige minestre nog steeds minestre met melk bereid, vooral in combinatie met rijst.

Was er ook al macaroni in de zestiende eeuw?

Ja! Kijk daarvoor bij het historische recept Per far minestra di maccaroni a ferro. Zie voor de uitvinding van machinaal geperste macaroni de informatie bij macaronigerechten uit de Eerste Wereldoorlog.

Ingrediënten

Alle verklaringen van ingrediënten

Rozenwater

Inderdaad water dat geparfumeerd is met rozenblaadjes. In de moderne Westerse keuken wordt het niet veel meer gebruikt (behalve bijvoorbeeld in marsepein), maar in de Middeleeuwen en Renaissance werd het erg gewaardeerd (net als oranjebloesemwater). In het Midden-Oosten en India wordt het nog steeds veel gebruikt, vooral in desserts en andere zoete lekkernijen.

Bibliografie

Genoemde edities zijn in mijn bezit of door mij geraadpleegd. De links verwijzen naar verkrijgbare edities.

• Alberto Capatti en Massimo Montanari, Italian Cuisine. A cultural history . Columbia university Press, NY, 2003 (vertaald uit het Italiaans La cucina Italiana. Storia di una cultura,1999).
• C. Grocock en S. Grainger, Apicius: A Critical Edition with an Introduction and English Translation, Prospect Books, 2006.
• L.C. Arano, Tacuinum sanitatis. Middeleeuwse gezondheidsleer. Het Spectrum, 1976. (Duitse versie) (Engelse versie).
• Anne Willan, Great Cooks and Their Recipes: From Taillevent to Escoffier (Bulfinch Press 1992 – Amerikaanse editie).
• Bartolomeo Scappi, Opera di M. Bartolomeo Scappi, cuoco secreto di Papa Pio Quinto. 1570. Link naar de originele Italiaanse tekst
• Ike Scialona, Jonah Freud, Koken voor kardinalen. Het kookboek van de renaissance. Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam, 2015. Nederlandse vertaling, zonder de Italiaanse tekst.
• T. Scully, The Opera of Bartolomeo Scappi (1570): L’Arte Et Prudenza D’Un Maestro Cuoco/The Art and Craft of a Master Cook (Lorenzo Da Ponte Italian Library).  Engelse vertaling, zonder de Italiaanse tekst, maar uitgebreid notenapparaat en register. University of Toronto press, 2008.

Pastarecepten van Bartolomeo Scappi uit de 16de eeuw
Historische recepten voor verse pasta voor tagliatelle, lasagne en ravioli van Bartolomeo Scappi, heel herkenbaar, maar toch anders.
© Auteur Christianne Muusers