In oktober 2018 gaf ik een praatje met proeverij over gekruide wijnen door de eeuwen heen voor een internationaal gezelschap. Het was ontzettend leuk, vooral omdat deze expats van alle delen van de wereld enthousiast waren over de mogelijkheden om zelf wijnen met specerijen te parfumeren. Een van de deelnemers, Thomas, kwam uit Duitsland. Hij vroeg mij of ik wel eens van de Feuerzangenbowle (haardtangbowl) had gehoord. Dat had ik niet; het is een typisch Duitse decemberdrank. Enkele weken later stuurde hij een uitnodiging rond: hij had de spullen voor de Feuerzangenbowle in huis gehaald, en we waren welkom om de bereiding ervan mee te maken, en het resultaat te proeven. Hij vertoonde ook de gelijknamige kultfilm met Heinz Rühmann.
De film
De film is in 1944 in Duitsland gemaakt, en hoorde tot een filmgenre dat als doel had de bevolking tijdens de oorlog de ellende te doen vergeten. In Amerika deed de entertainmentindustrie hetzelfde, er verschenen veel (muzikale) komedies op toneel en in de bioscoop. De Duitse acteur Heinz Rühmann (1902-1994) speelde de hoofdrol in Die Feuerzangenbowle, die hij ook regisseerde. Je kunt de hele film bekijken op YouTube, in het Duits natuurlijk. Hoewel Rühmann tijdens de oorlog was blijven werken onder het Nazi-regime, wist hij na de Tweede Wereldoorlog zijn populariteit weer op te bouwen. Nog steeds is hij in Duitsland een van de meest geliefde acteurs uit de twintigste eeuw.
Al eerder, in 1934, was een vrije verfilming van de Feuerzangenbowle met Heinz Rühmann gemaakt, met de titel So ein Flegel. In 1970 is er een remake gemaakt, maar die is nooit zo populair geworden als de film uit 1944.
Op de foto zie je Rühmann in de openingsscene, met de eponymische haardtangbowl. De film en de drank zijn in Duitsland nog steeds onderdeel van de leuke dingen die je tijdens advent en kerstmis kunt organiseren. De drank is de hele winter geliefd zolang het koud is. Alleen tijdens oudjaar maakt men hem niet, althans niet in de kringen van Thomas die mij inwijdde in de geheimen van de Feuerzangenbowle. De zoete drank combineert om te beginnen niet met de champagne die op oudjaar wordt geschonken, maar het is ook vanwege de veiligheid: diverse keren zijn branden ontstaan door onvoorzichtigheid tijdens de bereiding van de Feuerzangenbowle. En op oudjaar wordt vaak veel alcohol geconsumeerd. Maar natuurlijk kan het wel, als je maar voorzichtig bent en goed oplet.
Het boek
De film is gebaseerd op een boek: de roman Die Feuerzangenbowle; Eine Lausbüberei in der Kleinstadt (‘De vuurtangbowl; kwajongensstreken in een provinciestadje’) van Heinrich Spoerl (1887-1955). Dat boek verscheen in 1933 en is online in te zien (zie bibliografie). Er is een juridische strijd geweest over het (mede)auteurschap van Hans Reimann die aan het filmscript van So ein Flegel heeft meegewerkt, maar volgens Wikipedia is die rechtzaak in het voordeel van Spoerl beslist. Nog steeds zijn er toneel- en musical opvoeringen van het verhaal van Spoerl, en in 1970 is er ook een hoorspel van gemaakt.
Krambambouli
Soms zie je ook opmerkingen dat Krambambouli een andere of oudere naam voor de Feuerzangenbowle is, maar dat klopt niet helemaal. De Nederlandse Wikipedia heeft een goed artikel over deze drank: de oorsprong van Krambambouli ligt bij de doopsgezinde Ambrosius Vermöllen (Vermeulen?) uit het Zuid-Hollandse Lier, die vanwege zijn geloof naar Danzig (tegenwoordig Gdansk in Polen) was gevlucht. Daar begon hij een likeurfabriek, Der Lachs (‘de zalm’), waar hij een kersenjenever produceerde met de naam Crambambouli. Het likeurhuis heeft ook Danziger Goldwasser (Kirsch met bladgoudsnippers) op de markt gebracht.
Midden achttiende eeuw was krambambouli populair onder Duitse studenten, getuige het lied Der Krambambulist (link naar Duitse tekst en opname, de NL wikipedia heeft een vertaling van een aantal coupletten). De liedtekst toont dat de drank graag en veelvuldig gedronken werd, maar hoe deze werd bereid blijft onbezongen. In de loop van de negentiende eeuw werd Krambambouli onder Duitse studenten een verzamelnaam voor allerlei warme, gekruide wijnen. In Wit-Rusland (Belarus) is Krambambouli tegenwoordig een nationale drank.
Een recept voor Feuerzangenbowle
Moderne recepten voor deze bowl variëren in het aantal sinaasappels en citroenen dat bij de wijn gaat, en in de soorten en hoeveelheden specerijen. Maar de essentie van alle versies is de suikerkegel die wordt overgoten met sterke rum en daarna in brand wordt gestoken. De gekaramelliseerde suiker drupt in de wijn, die daardoor extra gezoet wordt en een wat diepere smaak geeft dan wanneer er alleen opgeloste suiker in zit. De kegels kun je in Duitsland kopen (en online bestellen), ze zijn 250 gram per stuk. De uiteindelijke zoetheid bepaal je door de hoeveelheid wijn en suiker in de bowl: gebruik twee of drie flessen wijn en per fles drie tot vijf eetlepels suiker. Wat betreft de specerijen heb ik gewoon maar wat gedaan, je kunt een selectie maken, of andere specerijen kiezen. Ik heb de bowl ook geprobeerd zonder suiker in de wijn zelf te doen, maar dat werd toch te strak van smaak. Wat betreft het alcoholpercentage: ik vind het moeilijk in te schatten. De wijn wordt verwarmd, waardoor alcohol vervliegt, en het merendeel van de alcohol in de rum verdwijnt ook door het flamberen. Flamberen met Strohrum (80%) deed de suiker wel meer karamelliseren dan met Navy Strength rum (54%).
Binnenkort staat ook een historisch recept voor deze drank online.
Je hoeft niet een complete Feuerzangenbowleset aan te schaffen, maar het mag natuurlijk wel. Heb je al een set om warme bowl te maken, dan kun je ook alleen een suikerhouder aanschaffen. Suikerkegels koop je los, of per zes. Helaas rekent de Duitse leverancier met wie ik contact had best hoge verzendkosten (bijna €20). Als iemand een Nederlandse leverancier weet, dan hoor ik dat graag! En anders maak je af en toe een tripje naar Keulen, want die suikerkegels worden verkocht als Kölner Zuckerhut.
Warme alcoholische drank voor 8 tot 12 personen (bij porties van 2 dl per persoon); voorbereiding 15 minuten; bereiding 15 minuten.
2 of 3 flessen rode wijn
per fles wijn
45 tot 75 gr suiker
En verder in totaal
1 à 2 sinaasappels en 1 citroen
OF 20 gram gedroogde schil van pomerans (bittere sinaasappel)
1 à 2 kaneelstokjes
4 à 6 kruidnagels
1 steranijs
1 kardemompeul, opengesneden
2 à 3 pimentbessen
1 suikerkegel van 250 gr
fles rum met minimaal 54% alcohol (je hebt niet de hele fles nodig!)
Voorbereiding
Overgiet sinaasappel en citroen (als je die gebruikt) met kokend water. Droog daarna af, en snijd de vruchten met schil en al in dunne schijven. Doe de wijn in een pan met de losse suiker en specerijen, en de verse citrusplakken of gedroogde sinaasappelschillen. Je kunt ook kant-en-klare specerijenmengsels voor Glühwijn of iets dergelijks kopen, maar ik vind het leuker om zelf mijn specerijen te kiezen. Verhit alles tot 80 à 90 °C, en laat 15 minuten afgedekt trekken. Je kunt daarna de kruiden en vruchten eruit vissen, maar dat hoeft niet per se.
Bereiding
Zet de pan met de warme wijn op een rechaud met brandgel eronder; geen theelichtjes want die geven te weinig warmte. Controleer goed of er zich geen brandbare zaken vlak naast of boven de pan bevinden, want met de flinke vlammen is brandgevaar niet denkbeeldig. De vaas met bloemen op de foto is dan ook daarna snel weggezet. Leg de Feuerzange over de pan, en leg de suikerkegel erop. Doordrenk de suikerkegel met de rum, en steek aan. Kijk uit want het fikt meteen flink. Gebruik lange lucifers of een barbecue aansteker. Natuurlijk doe je de lampen uit om te genieten van de vlammende suiker. De kegel karamelliseert en de gesmolten suiker drupt geleidelijk aan in de wijnbowl eronder. Als de rum bijna is uitgebrand, giet je meer rum erop. Doe dit niet rechtstreeks uit de fles, om te voorkomen dat de vlam tijdens het gieten terug in de fles springt, gebruik liever een metalen sauslepel. Als de suiker is opgebrand, is de bowl klaar.
Serveren
Deze bowl drink je heet, gebruik dus speciale punchglazen met een oor, of gewoon leuke (kerst)bekers.
Je eigen vuurtang!
Zo’n grote kom is vooral leuk als je met meer mensen bent. Ben je met een klein gezelschap, dan kun je ook kleine ‘vuurtangetjes‘ en mini-suikerkegeltjes gebruiken, zodat je de Feuerzangenbowle per kop kunt maken. De aanblik is minder spectaculair, maar je hebt wel iedere keer ‘verse’ bowl. Doe, als je met zijn tweeën bent, één fles wijn in de pan met uiteraard wat minder suiker, citrusvruchten en specerijen. En natuurlijk kun je bij de bereiding per glas/beker in plaats van die kleine suikerkegeltjes ook gewone suikerklontjes gebruiken, je hoeft niet speciale kegeltjes te bestellen. In mijn ervaring heb je het equivalent van 20 gram suiker per beker nodig. Dat zijn ruim 4 suikerklontjes, of ruim 2 minisuikerkegeltjes. Ja, dit is een zoete drank.
Schoonmaken
De houder waar de grote of kleine suikerkegel op rust zal verkleuren door het branden van de suiker. Resten gebrande suiker kun je met een schuurspons verwijderen, maar er blijven altijd vlekken zichtbaar. Dat is niet erg, het is juist leuk als je ziet dat voorwerpen een geschiedenis hebben.
Ingrediënten
Alle verklaringen van ingrediënten
Anijs en steranijs
Anijssmaak wordt gewaardeerd, zowel in het oosten als in het westen. In het Midden-Oosten, waar de plant inheems is, en rond de Middellandse Zee wordt al vanaf de vierde eeuw voor Christus (en volgens sommigen nog eerder) anijszaad gebruikt. Dat is afkomstig van de Pimpinella anisum. De kenmerkende zoete smaak komt van anethole, een etherische olie. In China groeit Illicium verum, een aan de magnolia verwante evergreen waarvan de stervormige, gedroogde vruchten ook rijk zijn aan anethole. Het is een interessante toevoeging aan de bowl, maar ik kan me voorstellen dat niet iedereen de combinatie met wijn op prijs stelt. Dan laat je het gewoon weg.
Pimentbessen
Andere namen voor deze specerij zijn Allspice en Jamaica Pepper. Allspice omdat hij zo’n beetje de smaak van kaneel, kruidnagel en nootmuskaat combineert, de tweede naam duidt op het gebied van herkomst. Het zijn de gedroogde, onrijpe vruchtjes van de Pimenta dioicia. Dit is één van de voedingsmiddelen die Columbus (tijdens zijn tweede reis) ontdekte. Piment wordt sinds de zestiende eeuw in Europese keukens gebruikt.
Rum
Rum is een gefermenteerde en gedestilleerde alcoholische drank gemaakt van melasse (rietsuikerstroop) of rechtstreeks van het sap uit suikerriet. Je kunt hem krijgen in verschillende sterktes, van 37½% tot 80%. Na het destilleren rijpt de drank in houten vaten. Voor de Feuerzangenbowle is minimaal middelsterke rum nodig (54% ofwel ‘Navy Strength’). Lees meer over rum op Wikipedia. Overigens heb ik ooit van mijn moeder geleerd om bij stevige verkoudheid of griep een rumgrog te maken: sap van een halve citroen, een flinke scheut rum en een lepel suiker, aangevuld met kokend water. Heet drinken. Of je er beter van wordt weet ik niet, maar je slaapt er goed op.
Bibliografie
Genoemde edities zijn in mijn bezit of door mij geraadpleegd. De links verwijzen naar verkrijgbare edities.
- Heinrich Spoerl, Die Feuerzangenbowle; Eine Lausbüberei in der Kleinstadt (Droste Verlag, Düsseldorf, 1933). Link naar online versie.
Recept voor Feuerzangenbowle
Deze bijzondere warme wijnbowl uit Duitsland maak je tijdens de decemberfeesten.
© Auteur